Om te kijken naar alternatieven welke toepasbaar zijn ín de groep, is het raadzaam om het handschrift van de kinderen waarvan het handschrift slecht leesbaar is nader te onderzoeken. Dit om onderscheid te kunnen maken tussen fouten in de lettervorm of moeite met de motorische uitvoering (Overvelde & Nijhuis-van der Sanden, 2019/2022). De hieronder beschreven fouten met bijbehorende mogelijke interventies zijn afkomstig van het boek ‘Aan de slag met handschriftonderwijs’ van Anneloes Overvelde en Ria Nijhuis - van der Sanden.

Lettervorm fouten

Bij de fouten in de lettervorm zijn er de volgende mogelijkheden te onderscheiden waarin de kinderen extra ondersteuning in kunnen krijgen:

• Letterspoor
• Aanleren
• Uitleg begrijpen
• Spiegelen van letters en cijfers
• Letterverbindingen
• Ruimtelijke indeling letters

Letterspoor

Het letterspoor is de weg die gemaakt wordt om een letter te schrijven. Een kind kan het verkeerde letterspoor hebben ingeslepen of op de verkeerde plek aan de letter beginnen. Voorbeelden van interventies zijn:

• Het toevoegen van pijlen die het juiste spoor aangeven, dit voordoen, verwoorden en na laten doen
• Eerst laten oefenen in het groot, hiermee kan het kind alle aandacht richten aan het letterspoor
• Feedback geven waarbij er nadruk gelegd wordt op waar het mis gaat. Hierop vragen waarom het niet lukt.

Aanleren

Als na meerder keren oefenen het kind de letter nog niet zelfstandig kan maken is extra oefening nodig. Hierbij het kind de instructie laten herhalen. Hiermee begeleidt het kind zichzelf bij het uitvoeren. Een andere optie is tijdens de instructie de route laten voelen.

Uitleg begrijpen

Het kan voorkomen dat een kind de mondelinge uitleg van de richting niet begrijpt tijdens de instructie. Hierbij kan het helpend zijn om het kind instructie te laten geven en dat de leerkracht het uitvoert. Kijk hierbij of het kind doorheeft waar het fout gaat. Het kind kan ook een eigen beschrijving verzinnen en toepassen bij het schrijven van de letter. Een voorbeeld kan zijn dat er gesproken wordt over een bol in plaats van een dikke buik.

Spiegelen van letters en cijfers

In het begin van groep 3 komt het vaak voor dat kinderen letters en cijfers spiegelen. Als kinderen in midden groep 3 of later dit nog doen, spreken we van hardnekkig spiegelen. Het is zaak dit zo spoedig mogelijk te corrigeren. Dit kan door een briefje op tafel te plakken met daarop het juiste voorbeeld. Het kan ook helpen als je samen met het kind geheugensteuntjes bedenkt en deze wederom op tafel plakt zodat het kind er telkens op terug kan kijken.

Letterverbindingen

Hierbij maakt het kind de verkeerde verbindingen. Ondersteunend kan zijn dat het kind de verbindingen met een andere kleur maakt. De leerkracht kan bij de instructie extra nadruk leggen op de soorten verbindingen die gemaakt worden. Door deze duidelijk te benoemen en voor te doen.

Ruimtelijke indeling letters

Bij dit onderdeel kunnen er twee zaken misgaan. Het eerste is dat het kind te kleine stokken aan de letters kan maken. Het is dan zaak om individueel met de kinderen dit te bespreken door bijvoorbeeld te vragen naar de verschillen tussen de letters die de kinderen zelf geschreven hebben en het voorbeeld. Benoem hierbij dat de stok in het voorbeeld groter is en de letter p met een korte stok op de letter n lijkt. De letter d lijkt met korte stok op de letter a. Om de successen te laten ervaren kun je de kinderen goed gelukte letters laten markeren.

De tweede is dat kinderen alle letters even groot maken waardoor er geen verschil is in romp-, lus- en stokletters. Ook hier is individuele instructie op zijn plaats op het gebruik van de liniatuur. Hierbij kan een visuele ondersteuning helpend zijn, denk hierbij aan de wortels, stam en takken van een boom (zie afbeelding hiernaast). Tijdens de instructie wordt er aandacht besteedt aan de plaats waar welk gedeelte van de letter geschreven wordt.

Net als bij de lettervorm zijn er bij de motorische uitvoering meerdere fouten te onderscheiden die kinderen mogelijk kunnen maken en waar ondersteuning op mogelijk is:

• Verhoudingen tussen letters
• Lettergrootte
• Ruimte tussen letters
• Ruimte tussen woorden
• Pendruk
• Schriftgrootte

Verhoudingen tussen letters

Als er onvoldoende verschil is tussen rompletters, lus- en stokletters is het mogelijk om de verschillende regellijnen een kleurtje en naam te geven. Hiervoor kan de zoals hierboven genoemd voor worden ingezet.

Lettergrootte

De lettergrootte dient gelijk te zijn. Als deze verschillend is maakt het, het handschrift slordig en lastig leesbaar. Een goede schriftligging kan ondersteunend zijn om de letters even groot te maken. Door een goede plaatsing van het schrift zien de kinderen de letters die ze al geschreven hebben. Het plaatsen van tape op de tafel waarlangs het schrift gelegd dient te worden, helpt om een goed schriftligging aan te leren. De leerkracht kan ook samen met de leerling op zoek gaan naar passende liniatuur. Meestal wordt er gekozen voor ruimere afstand, maar het tegenover gestelde kan ook voorkomen.

Ruimte tussen letters

Als de afstand tussen de letters in een woord verschillend van elkaar, maakt dit het handschrift minder leesbaar. Aandacht voor de verbindingen helpt hierbij door deze met een kleurtje te oefenen en de tussenruimtes te arceren. Bij blokschrift is de tussenruimte nog lastiger dan bij verbonden schrift. Het maken van de tussenruimte is dan een gevoelskwestie: Twee letters met ronde vormen naast elkaar is lastiger dan twee stokletters.

Ruimte tussen woorden

Kleine ruimtes tussen twee woorden, woordspaties genoemd, maken het lastig om de verschillende woorden te lezen. Het aanleren dat de kinderen de dikte van het potlood of pen tussen twee woorden vrij houdt of denkbeeldig de letter o er tussen te plaatsen, helpt kinderen de juiste afstand te gaan gebruiken. Soms helpt het als kinderen de pink van de hulphand (niet schrijfhand) tussen de woorden te laten plaatsen, dit als tijdelijke ondersteuning tot het de kinderen lukt onder deze hulp de ruimte tussen woorden goed toe te passen.

Pendruk

Er zijn veel kinderen die hard op het potlood of de pen drukken tijdens het schrijven. Het laten kleuren in lichte en donkere tinten van één kleur, geeft kinderen de ervaring in het verschil van druk zonder dat ze bezig hoeven te zijn met letters en woorden. Maak daarna meteen de overstap van licht en dun kleuren, naar het schrijven van dunne letters.

Schriftgrootte

Te groot of te klein schrijven maakt het handschrift eveneens slecht leesbaar. Overigens kan te klein schrijven een signaal zijn dat het kind de vaardigheid schrijven goed beheerst en toe is aan een kleinere liniatuur. Vaak is een te klein schrift priegelwerk waarbij er een verkrampte houding optreedt van de duim en wijsvinger waardoor de vingers niet soepel kunnen bewegen. Er is een verschil tussen voorgaande vormen waar te nemen. Als de lijnen hoekig zijn, is het een verkrampt schrift. Zijn de lijnen in het kleine schrift vloeiend, dan is er minder variatie in de letters te zien. Dit is op te lossen door het kind verplicht te laten schrijven tussen lijnen, waarbij de letters beide lijnen moeten raken.

Een te groot schrift is te verhelpen door kijken naar het aangeboden schrijfmateriaal. Een dikke punt nodigt uit om groter te gaan schrijven. Door het kind met een extra fijne punt te laten schrijven, lukt het mogelijk wel om de letters in het juiste formaat te schrijven. Ook de juiste liniatuur kan ondersteunend zijn om zonder problemen de juiste grootte van letters te produceren. Dit laatste zoekt de leerkracht samen met het kind uit.

Sylvia van Skills2move (Skills2Move, 2022) schrijft in een blog op de website onderwijswereld-po.nl (Van Der Knaap, 2020) dat er grofweg gezien drie onderdelen zijn waar kinderen in uitvallen bij het handschriftonderwijs. Te weten beweging, ruimte en vorm. In alle drie de gevallen kan een leerkracht in de klas hieraan werken ter bevordering van het handschrift.

Beweging

Bij kinderen die uitvallen op beweging, meestal de grootste groep, dit is op de beweging die nodig is voor het schrijven. Zij schrijven niet met de vingers maar vanuit de arm of pols. Voor deze groep kinderen kan geholpen worden door enerzijds deze kinderen door te sturen naar MRT’er (Motorisch Remedial Teacher) of kinderfysiotherapeut. Anderzijds is het voor deze groep goed om elke schrijfles te starten met motorische spelletjes die de fijne motoriek bevorderen. Denk aan spelletjes als Jenga, tollen, fidgettoys,  en fingerskateboarden. Het schrijven gaat in de loop van de tijd makkelijker doordat de bewegingen van deze fijn motorische spellen ook makkelijker gaan. Deze interventie is overigens voor alle kinderen aan te raden.

Ruimte

Een andere groep van uitval is ruimte, waarbij kinderen bijvoorbeeld moeite hebben met het op de lijn schrijven, heel groot of juist heel klein schrijven. Voorbeelden van interventies zijn deze kinderen schrijfoefeningen laten maken waarbij ze tussen lijntjes van klein naar groot en andersom moeten schrijven. Andere voorbeelden zijn de indeling van het blad en weinig tot geen ruimte tussen woorden. In het eerste geval kun je de kinderen laten oefenen met na elk woord de letter o met potlood te laten schrijven. In het tweede geval is het bespreken en regelmatig herhalen van de indeling van een blad helpend. Een goed voorbeeld welke zichtbaar is in de klas, helpt de kinderen zich er aan te herinneren hoe het ook al weer moest.

Vorm

De laatste groep, de groep met uitvallers in de vorm van letters. Deze kinderen hebben moeite met de juiste vormen van letters of vergeten bijvoorbeeld altijd de streepjes door te t en de puntjes op de i te zetten. Deze groep kan geholpen worden door ze kritisch naar hun werk te laten kijken en dit te laten verbeteren. Laat ze hun mooiste letters aanwijzen en bespreek waarom ze die letter het mooiste vinden. Wees als leerkracht ook kritisch op het resultaat. Extra schrijfoefeningen zijn ook helpend voor deze groep. Het opnieuw aanleren van de letters is eveneens ondersteunend, net als veel herhaling. Bij het opnieuw aanleren is het belangrijk dat er duidelijk besproken wordt hoe letters zijn opgebouwd en wat de schrijfrichting is van de letters.

Onder deze groep vallen ook kinderen die te snel schrijven en daardoor fouten maken in de letters. Deze kinderen kunnen ondersteund worden door bijvoorbeeld een letter te laten overschrijven in precies 20 seconden. Doordat ze er langer over moeten doen, werken ze geconcentreerder. Om de kinderen gemotiveerd te houden is het raadzaam om deze groep niet alleen letters te laten schrijven. Het inkleuren van Mandala’s en het afmaken van (spiegel)figuren is een leuke afwisseling die ook bijdraagt aan het verbeteren van de concentratie en de rust en tijd nemen voor het schrijven.

Naar aanleiding van deze aanvullende opdracht ben ik tot de conclusie gekomen dat een combinatie van de hierboven beschreven interventies inzetbaar is ín de klassensituatie. Beide beschrijven mogelijkheden die passend en uitvoerbaar zijn door een leerkracht in de eigen klas. Het vergt echter wel iets mee analyse om te kunnen bepalen op welk gebied de leerling uitvalt. Dit geeft de leerkracht wel de kans om passender onderwijs te bieden wat te goede komt aan de kinderen. Op deze manier kunnen kinderen meer gestimuleerd worden om het beste uit zichzelf te halen en zo de best mogelijke ontwikkeling door te maken.

Samenvattend zou ik als leerkracht in een klassensituatie de in dit document beschreven interventies inzetten. Het inzetten van de Meskertherapie kan ingezet worden als er de beschikking is over een onderwijsassistent welke kennis en opleiding heeft gehad. Indien er geen onderwijsassistent beschikbaar is of deze beschikt niet over de juiste kennis, zal de verwijzing naar een specialist op zijn plaats zijn.

Van Der Knaap, E. (2020, 20 augustus). Als het schrijven niet goed lukt - Onderwijswereld-PO. Onderwijswereld-PO. https://www.onderwijswereld-po.nl/motoriek/als-het-schrijven-niet-goed-lukt/

Overvelde, A., & Nijhuis-van der Sanden, R. (2022). Aan de slag met handschriftonderwijs (4de editie). Boom uitgevers Amsterdam. (Original work published 2019)

Schrijven op liniatuur | Gynzy. (z.d.). https://www.gynzy.com/nl-nl/bibliotheek/content/schrijven-op-liniatuur

Skills2Move. (2022, 15 oktober). Wie zijn wij - Skills2Move. https://skills2move.nl/info/wie-zijn-wij/